بزرگنمايي:

خبریزد- «مخور آب روا نیست که این شرط وفا نیست»، در کوچه‌های ابرکوه غریب مانده است...

«حامد اکرمی»  کلام خود را با این جمله آغاز می‌کند و می‌گوید: این تنها بخشی از یک سنت عزاداری در ابرکوه است که مضمونی بسیار قوی و غنی داشته و متأسفانه امروز اثری از آن جز در برگ‌های تاریخ کهن ابرکوه، نیست.

وی تصریح می‌کند: پس از 15 سال تحقیق و پژوهش بیش از 23 نوع از آداب‌ و رسوم عزاداری محرم ابرکوه را شناختیم که بخش عظیمی از این گنجینه که خود می‌توانست منبع بسیار گران‌بها و ارزشمندی برای گردشگری مذهبی شهرستان باشد، در تصمیم‌گیری‌های گروهی مسئولین هیئت‌های مذهبی و برخی مسئولین شهرستان، اجرا نشده و نسل جدید کوچک‌ترین اطلاعی از آن‌ها ندارند.

اکرمی ادامه می‌دهد: گفت‌وگوی آب، مشک‌داران، پامنبری، شیپور جمع، روضه‌خوانی‌های خانگی، مراسم آماده‌سازی شدّه، گلاب‌پاشی با برگ‌های کاج، کوچه‌های شربتی، تعزیه شمر و حضرت عباس(علیه السلام) و سنگ زدن به شمر از جمله سنت‌هایی است که در هنگام اجرا مردم را به واقعیت مفاهیم عاشورا و اهداف امام حسین (ع) نزدیک‌تر می‌کرده و افراد را تحت تأثیر قرار می‌داده اما امروز تنها نام آن‌ها به‌جامانده است.

این پژوهشگر حوزه میراث فرهنگی خاطرنشان می کند: عزاداری ابرکوه به علت سنت‌ها و مراسم‌های خاص که با خون مردم این دیار عجین است در کشور مطرح و منحصربه‌فرد شده و بسیاری از آیین‌های آن نیز به ثبت ملی رسیده است لذا تغییر و حذف این آیین‌ها می‌تواند ضربه سنگینی بر پیکره این میراث ارزشمند وارد کند که آسیب‌های جبران‌ناپذیری دارد و کمترین آن کمرنگ شدن حضور مردم و به ویژه جوانان و نوجوانان است.

وی عنوان می‌کند: این مسئله که برخی آیین‌ها (تیغ‌زنی) موجب وهن مذهب و ابزار سو استفاده دشمنان داخلی و خارجی است و حذف آن ضروری به نظر می‌رسید و برخی سنت‌ها (شیپور جمع) نیز به علت پیشرفت تکنولوژی و وجود رسانه‌های مختلف دیگر کاربردی ندارد، قابل‌پذیرش است اما تغییر، تحریف و حتی نادیده گرفتن بسیاری از سنت‌ها که علمای بزرگی همچون «آقا میرزا عبدالغنی رجایی» به علت تجسم سازی واقعه عاشورا آن را ترویج کرده و بر اجرای آن تأکید داشتند، جایز نیست.

مسیری تاریخی که منحرف شد

اکرمی ابراز می‌کند: در روز عاشورا هیئت‌ها بعد از عزاداری در محل، به رسم و عادت دیرینه به ترتیب خاصی از یک مسیر ابتکاری و از پیش تعیین شده که طی آن تمامی هیئت‌ها از مقابل حسینیه‌های دیگر محلات عبور می‌کنند، به راه می‌افتند. به‌این‌ترتیب که ابتدا هیئت محله درب قلعه، سپس نبادان، به ترتیب از حسینیه‌های خود حرکت کرده و پس از عبور از حسینیه محله بازار، وارد میدان امام حسین(علیه السلام) می‌شدند و در ادامه مسیر دروازه میدان، بافت تاریخی و کوچه‌های خانه آقازاده، محله قلعه‌نو، جهانستان، امامزاده احمد (ع) و حسینیه محله نبادان را طی می‌کردند.

وی یادآور می‌شود: در سال‌های اخیر افرادی در هیئت‌ها به بهانه خستگی عزاداران و کمی وقت، این مسیر را کوتاه کرده و دیگر هیئت‌ها از کوچه‌ها عبور نمی‌کنند و بسیاری از سنت‌هایی هم که در همین کوچه‌ها اجرا می‌شد مانند گلاب‌پاشیدن با کاج، لعن شمر و کوچه‌های شربتی، به واسطه همین امر از بین رفته است.

این پژوهشگر ابرکوهی نسبت به نظم از بین رفته هنگام آغاز عزاداری و حرکت شبانه هیئت‌ها در کوچه‌ها نیز ابراز تأسف می‌کند و می‌گوید: در گذشته وقتی هیئت‌ها از حسینیه‌های محله خود خارج می‌شدند، طبل مجلسی را با ذکر «یا حسین» تبدیل به طبل کوچه‌ای می‌کردند که ریتم عزاداری آن (شاه حسین یا حسین، شاه) بود.

معنویت‌هایی که کمرنگ می‌شود

اکرمی در ادامه تصریح می‌کند: در بین راه یکی از نوحه‌خوانان اشعاری زیبا از جمله «مخور آب روا نیست که این شرط وفا نیست» را می‌خواند و عزاداران در این فاصله تا رسیدن به مجلس بعدی با همان نظم خاص، ضمن زمزمه این اشعار و ریختن اشک، استراحت می‌کردند. هنگام نزدیک شدن به حسینیه بعدی طبل ورچین ورچین جهت آماده شدن زنجیرزنان نواخته می‌شد.

وی یادآور می‌شود: مجلس جدید هم با طبل مجلسی بر وزن و آهنگ «محرومم حسین، مظلومم حسین، عطشانم حسین، عریانم حسین» که این روزها با زمزمه «حسین، حسین، اباالفضل» با زنجیرزنی همراه است، با همان نظم و صفوف اولیه و بدون بی‌احترامی به سایر عزاداران طی می‌شد. نواختن انواع طبل‌های مختلف در گذشته معلوم می‌کرد که فلان هیئت در حال حاضر در کوچه است یا در حسینیه است و یا آماده ورود به مجلس جدید است یا نه؛ اما امروز بعضاً عبور هیئت از کوچه‌ها مشخص نمی‌شود.

اکرمی به بازآفرینی روضه خانه‌های قدیمی در سال‌های اخیر توسط برخی دغدغه مندان اشاره و عنوان می‌کند: در گذشته روضه خانه‌ها با پوش زدن، نصب بیرق، آماده‌سازی منبر واعظ، چاووشی خوانی و چایی دادن، آماده عزای امام سالار شهیدان می‌شد اما امروز به دلیل کمبود فضا و سنگینی هیئت‌ها بسیاری از این روضه خانه‌ها همچون خانه محمدصادق امام و خانه 0حاج جعفر فلاح زاده تعطیل شده است.

احیاء هیئت مشک‌داران و سنت وقف آب

این محقق ابرکوهی از جایگزین شدن تانکرهای آب به جای هیئت مشک داران نیز انتقاد و اضافه می‌کند: علت این موضوع کم کردن تعداد مشک داران و از بین رفتن برخی اعتقادات است. در گذشته مشک داران وقتی به میان هیئت می‌آمدند ابیات مربوط به گفتگوی آب از جمله «آب سبیه بنوش و لعنت حق بر یزد کن» را با ریتم آهنگ خاص و محزون می‌خواندند و مردم نیز از آب مشک‌ها به عنوان تبرک می‌نوشیدند.

این فعال حوزه میراث فرهنگی اذعان ‌می‌کند: «تَوَکیه‌ها» و «پاکنده‌ها» در قدیم همزمان با روز تاسوعا آب را وقف حضرت اباالفضل (علیه السلام) کرده و مشک داران، مشک‌های خود را از این محل‌ها پر از آب می‌کردند و به میان مردم می‌رفتند. اگر امروز هم مردم بدانند که بر دوش گذاشتن مشک و آب دادن به عزاداران کمتر از زنجیرزنی و سینه‌زنی و برداشت علم نیست، می‌توان هیئت مشک داران را احیا کرد.

اکرمی با بیان اینکه شنیده‌های ما از میهمانان محرم در ابرکوه و همچنین اهالی شهرستان حاکی از سردی عزاداری‌ها در سال‌های اخیر است، می‌گوید: کمرنگ شدن چاووشی خوانی در بین هیئت زنجیرزنی، حذف پامنبری از زمان رفتن روحانی تا آمدن روحانی بعدی، اضافه شدن نوحه‌خوانی در هنگام زنجیرزنی و محو شدن صدای زنجیرها و حضور بانوان در میادین به جای حسینه‌ها و پشت‌بام‌ها برای دیدن هیئت و عزاداری از جمله آسیب‌هایی است که به این سردی دامن می‌زند.

آیینی که پس از ثبت ملی در ابرکوه محدود شد

اکرمی ضمن اشاره به آیین «شده گردانی» در ابرکوه که به ثبت ملی نیز رسیده است، بیان می‌کند: در گذشته برای بستن شدّه، مراسم روضه‌خوانی همراه با طبخ آش رشته و سایر نذری‌ها انجام می‌شد و این نماد برای مردم بسیار مقدس بود. شده گردان‌ها در میان هیئت زنجیرزنی و سینه‌زنی با فواصل منظم حرکت می‌کردند ولی در سال‌های اخیر حضور شده گردان‌ها نیز محدود شده و تنها تعدادی از آن‌ها باید در ابتدای هیئت حرکت کنند و دیگر در میان هیئت نباشند.

این فعال حوزه میراث فرهنگی تأکید می‌کند: عزاداری ابرکوه عجین شده با این سنت‌هاست که می‌تواند به یک رویداد مهم گردشگری مذهبی تبدیل شده و این مهم تنها با جلوگیری از تحریف و تغییرها امکان‌پذیر است.