خبر یزد - سیام آذر، مصادف است با گشایش مدرسه دارالفنون؛ نخستین نهاد آموزشی مدرن ایران که بهعنوان نقطه عطفی در تاریخ علم، آموزش و نوسازی کشور شناخته میشود.
به گزارش خبرگزاری صدا و سیما ؛ برخلاف تصور بسیاری از مردم که بر اثر القائات رسانههای بیگانه تصور میکنند که اولین ساختار آموزشی منسجم با ساخت دانشگاه تهران در دوران پهلوی کلید خورد، مدرسه دارالفنون حدود ۱۷۴ سال پیش با همت امیرکبیر وزیری که کمتر از ۳ سال صدر اعظم ایران بود تاسیس شد
دارالفنون نهتنها محلی برای آموزش علوم جدید بود، بلکه بستری برای شکلگیری نسل تازهای از نخبگان ایرانی فراهم کرد که بعدها نقش مهمی در تحولات علمی، فرهنگی و سیاسی کشور ایفا کردند.
روایت یک شاهد عینی
«ما ۲۴ نوامبر ۱۸۵۱ وارد تهران شدیم، اما کسی به پیشوازمان نیامد. خیلی زود متوجه شدیم اوضاع تغییر کرده است؛ چند روز پیش از ورود ما، میرزاتقیخان از کار برکنار شده بود.»
این روایت بخشی از خاطرات یاکوب ادوارد پولاک، پزشک و استاد اتریشی دارالفنون است؛ یکی از استادانی که به دعوت امیرکبیر برای تدریس در این مدرسه به ایران آمد.
مدرسه دارالفنون در ۳۰ آذر ۱۲۳۰ هجری شمسی افتتاح شد؛ اما بنیانگذار آن، میرزاتقیخان فراهانی (امیرکبیر)، در این مراسم حضور نداشت و در تبعید به سر میبرد و سیزده روز پس از افتتاح مدرسه نیز به دستور ناصرالدینشاه به قتل رسید.
انگیزه تأسیس دارالفنون
امیرکبیر در ۲۲ سالگی و در جریان مأموریتی سیاسی به روسیه، از نزدیک با نظام آموزشی و پیشرفتهای علمی آن کشور آشنا شد. او بهخوبی دریافت که راه نجات ایران، دستیابی به علم و دانش نوین و اصلاح ساختار آموزشی است.
به همین دلیل، پس از رسیدن به مقام صدارت، از ناصرالدینشاه خواست با تأسیس مدرسهای نوین موافقت کند؛ مدرسهای که بعدها «دارالفنون» نام گرفت.
برای طراحی بنای مدرسه، میرزارضاخان مهندس تبریزی انتخاب شد و اجرای آن بر عهده محمدتقی معمارباشی قرار گرفت. به پیشنهاد امیرکبیر، دارالفنون در تهران، خیابان ناصرخسرو و در نزدیکی کاخهای سلطنتی و محل آموزش نظامیان ساخته شد.
معماری و فضای مدرسه
بنای دارالفنون شامل ۵۰ اتاق با ابعاد تقریبی چهار در چهار متر بود. دیوارهای اتاقها با گچبری، نقاشی و تذهیبهای زیبا آراسته شده و در جلوی هر اتاق، ایوانی قرار داشت.
در مرکز مدرسه، حیاطی بزرگ با درختان میوهای، چون زردآلو، توت، گوجه و شاتوت ساخته شد و در میان آن حوضی بزرگ قرار داشت که فضای مدرسه را دلانگیز میکرد.
استادان خارجی و سیاست آموزشی
امیرکبیر که به دولتهای فرانسه و انگلستان بیاعتماد بود و نمیخواست افکار نسل جوان ایران تحت نفوذ آنها قرار گیرد، به سراغ اتریشیها رفت. او شش استاد اتریشی را برای مدت شش سال و با مقرری سالانه چهار هزار و چهارصد تومان استخدام کرد تا در دارالفنون تدریس کنند.
رشتهها و دروس آموزشی
با توجه به شرایط آن دوران، تمرکز اصلی دارالفنون بر علوم نظامی بود. رشتههایی مانند پیادهنظام، سوارهنظام و توپخانه بیشترین متقاضی را داشتند.
در کنار آنها، رشتههایی، چون مهندسی، پزشکی و جراحی، داروسازی و معدنشناسی نیز تدریس میشد.
علاوه بر دروس تخصصی، در تمامی رشتهها آموزش زبان فرانسه، علوم طبیعی، ریاضیات، تاریخ و جغرافیا الزامی بود. بعدها زبانهای انگلیسی و روسی، نقاشی و موسیقی نیز به برنامه آموزشی افزوده شد.
مخالفتها و ادامه راه
با تأسیس دارالفنون، مخالفتها آغاز شد و برخی از درباریان خواستار انحلال آن شدند. با این حال، ناصرالدینشاه به این اعتراضها توجهی نکرد و در سالهای نخست، شخصاً از مدرسه بازدید میکرد و بر انتصاب مدیران و مسئولان آن نظارت داشت.
شرایط محصلان
در دوره نخست، تحصیل در دارالفنون تنها برای فرزندان خانوادههای اعیان و اشراف امکانپذیر بود و داوطلبان باید به شاه معرفی میشدند.
پس از هشت سال، نخستین نسل دانشآموختگان دارالفنون در سال ۱۲۳۷ فارغالتحصیل شدند و با آشنایی با علوم و معارف جدید اروپایی وارد جامعه شدند. این گروه بعدها از اثرگذارترین افراد در عرصههای سیاسی و اجتماعی ایران بودند.
از مشهورترین دانشآموختگان نسل اول میتوان به محمدحسنخان صنیعالدوله (اعتمادالسلطنه) اشاره کرد که پس از تحصیل در دارالفنون و فرانسه، به ریاست دارالترجمه همایونی رسید و مترجم مخصوص ناصرالدینشاه و وزیر انطباعات شد.
دارالفنون؛ مدرسه «اولینها
دارالفنون محل بسیاری از «نخستینها» در تاریخ معاصر ایران بود:
نخستین کتابهای درسی در این مدرسه چاپ شد.
نخستین عمل جراحی مدرن به دست استاد پولاک انجام گرفت
نخستین دستگاه رادیولوژی، سالن ورزشی، دستگاه رادیو، فرستنده رادیویی و حتی نخستین بالن، از حیاط دارالفنون به کار گرفته شد
دستگاه رادیولوژی و رادیو توسط پروفسور حسابی راهاندازی شد. در سال ۱۳۰۸ نیز بخش عمدهای از مدرسه بهدست مارکوف روسی بازسازی و ساختمانی به نام «صحه» برای آموزش پزشکی و امور درمانی به آن افزوده شد.
هر چند پس از تأسیس دارالفنون هزاران مدرسه و دانشگاه در ایران شکل گرفت و نسلهای فراوانی از دانشآموختگان به جامعه پیوستند، اما هیچگاه یاد و اندیشه محمدتقی امیرکبیر—کسی که فرصت صدارت را مغتنم شمرد تا ایران آسیبدیده را به مسیر پیشرفت و تعالی بازگرداند—فراموش نشدنی است. دارالفنون، میراثی است که نشان میدهد یک فرد با اراده و دیدگاه نوین میتواند پایههای تحول علمی و فرهنگی یک ملت را بنا نهد و راه را برای نسلهای آینده هموار کند.
پژوهشگر و نویسنده: طیبه السادات حسینی