خبر یزد - یزد با نرخ بالای فرونشست در کشور مواجه است؛ پدیده‌ای که به تدریج و طی سال‌ها رخ می‌دهد و اصلی‌ترین عامل آن برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی است.
به گزارش خبرگزاری صدا و سیما مرکز یزد، کارشناسان مدیریت بحران و منابع آب استان بر این باورند که کنترل پدیده فرونشست زمین نیازمند برنامه‌ریزی بلندمدت، اصلاح الگوی کشت، بهره‌وری در مصرف آب و اقدامات هماهنگ بین تمام دستگاه‌های متولی است.
فرونشست زمین چیست و چرا بحرانی است؟
به گفته مدیرکل مدیریت بحران استان یزد، فرونشست زمین پدیده‌ای است که در سطح جهان رخ می‌دهد و استان یزد نیز مستثنا نیست. این پدیده ناشی از نشست تدریجی زمین بر اثر برداشت‌های بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی است و اگر نرخ آن بیش از 4 میلی‌متر که استاندارد جهانی در سال است باشد، منطقه وارد فاز بحرانی شده است.
بالا کتفی ادامه می‌دهد: این رقم در برخی نقاط استان یزد تا 15 سانتی‌متر در سال هم رسیده است.»
او تأکید می‌کند که فرونشست بر اثر برداشت بی‌رویه منابع آب زیرزمینی ایجاد می‌شود و برخلاف زلزله یا سیل، تدریجی، غیرقابل بازگشت و ماندگار است.
نرخ فرونشست در استان یزد و پهنه‌بندی مناطق
براساس مطالعات انجام شده، استان یزد به 19 محدوده مطالعاتی سفره آب زیرزمینی تقسیم شده که در 9 محدوده فرونشست زمین مشاهده شده است. بحرانی‌ترین آنها دشت یزد – اردکان است که نرخ فرونشست سالانه در برخی نقاط به 13 تا 15 سانتی‌متر می‌رسد.
به گفته بالا کتفی مدیر کل مدیریت بحران استان یزد «در سایر دشت‌های استان هم احتمال فرونشست وجود دارد، چرا که بیلان منفی سفره آب زیرزمینی یعنی خروج آب بیش از تغذیه، در تمام مناطق محسوس است.»
علل فرونشست: عوامل انسانی در رأس
رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان یزد علل فرونشست را طبیعی و انسانی دسته‌بندی می‌کند:
عوامل طبیعی: تراکم طبیعی رسوبات، حرکات آرام پوسته زمین و حل شدگی خاک‌های گچی و آهکی که سرعتشان بسیار کند است. گسل‌های فعال شمال یزد تا اردکان نیزعامل تشدیدکننده فرونشست هستند.
عوامل انسانی: برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی، استخراج نفت و گاز، فعالیت‌های معدنی و بارگزاری شهری.
حاجی حسینی تصریح می‌کند: که بیش از 80 درصد وزن اثرگذاری فرونشست مربوط به برداشت بی‌رویه از آب زیرزمینی است.
اصلاح الگوی کشت و آبیاری نوین
رئیس سازمان جهاد کشاورزی یزد می‌گوید: «با تغییر الگوی کشت، استفاده از کشت گلخانه‌ای و ارقام مقاوم به شوری و خشکی، مصرف آب کاهش یافته و تولیدات افزایش یافته است. استان یزد با وجود محدودیت آب، جزء استان‌های بهره‌ور کشور است.»
حاجی حسینی ادامه می‌دهد: سطح اراضی تحت سیستم آبیاری نوین از 30 هزار هکتار به 40 هزار هکتار افزایش یافته و حدود 220 میلیون مترمکعب صرفه‌جویی شده است.
وی با تأکید بر نقش بالای بخش کشاورزی در مصرف آب تصریح می‌کند: «در دشت یزد–اردکان بیش از 40٪ آب مصرفی استان برداشت می‌شود. 107 میلیون مترمکعب آن در بخش کشاورزی است، اما صنعت و شرب هم سهم زیادی دارند.»
مکانیزم فرونشست و بحران برداشت بی‌رویه و توان اکولوژیک
آب زیرزمینی لایه‌ای متخلخل مشابه اسفنج را پر می‌کند و برداشت بیش از حد، ستون‌های خاک را از بین می‌برد.
لایه‌های بالایی زمین به تدریج فرو می‌ریزند و قابلیت تغذیه دوباره آبخوان از بین می‌رود.
بالاکتفی به این وضعیت اصطلاحاً «مرگ آبخوان» می‌گوید: «حتی اگر بارندگی اتفاق بیفتد، خاک فشرده شده قابلیت نفوذ ندارد و آبخوان غیرقابل بازگشت است.»
مدیر کل مدیریت بحران استان یزد ادامه می‌دهد: استان یزد سالانه حدود 523 میلیون مترمکعب آب تجدیدپذیر دارد و طبق استاندارد‌های جهانی، حدود 75 درصد این مقدار یعنی 400 میلیون مترمکعب، قابل مدیریت است. اما برداشت واقعی استان حدود 800 میلیون مترمکعب در سال است که دو برابر توان اکولوژیک است.
بالا کتفی می‌افزاید: «برداشت بیش از ظرفیت اکولوژیک همراه با کاهش تغذیه سفره‌ها به دلیل خشکسالی و کاهش بارندگی، فرونشست زمین را تشدید می‌کند.»
دلایل و ریشه‌ها
مدیرعامل شرکت سهامی آب منطقه‌ای یزد، مهم‌ترین عامل را برداشت دوبرابری از آب‌های تجدیدپذیر دانست:
«ظرفیت قابل برنامه‌ریزی استان حدود 400 میلیون مترمکعب در سال است، اما برداشت فعلی بیش از 800 میلیون مترمکعب است.»
محجوبی ادامه می‌دهد: 80٪ علت فرونشست به برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی برمی‌گردد.
بارندگی در استان به حدود 50 میلی‌متر در سال رسیده، یعنی کمتر از یک‌سوم میانگین کشور.
کاهش نفوذ آب به سفره‌ها و فشرده‌شدن لایه‌های خاک باعث «مرگ آبخوان» شده است.
اقدامات ملی و استانی
از سال 1398 سند ملی «کاهش خطر حوادث و سوانح» و سپس سند استانی مدیریت فرونشست تدوین و اجرایی شده است.
27 اقدام اولویت‌دار برای دستگاه‌های مختلف از جمله وزارت نیرو، جهاد کشاورزی، شهرداری‌ها و سازمان مدیریت بحران تعریف شده است.
مدیرعامل شرکت سهامی آب منطقه‌ای یزد می‌گوید: طرح‌های توسعه‌ای استان (مسکن، صنعتی، عمرانی) ملزم به پیوست کاهش خطر فرونشست هستند.
محجوبی می‌افزاید: در استان یزد اجرای سند سازگاری با کم‌آبی از سال 1400، پیشرفت فیزیکی حدود 60٪ داشته است.
وی دیگر اقدامات استانی را بازتخصیص آب صنایع آب‌بر، کاهش مصرف آب زیرزمینی تا حدود 3 میلیون مترمکعب در سال، هوشمندسازی چاه‌های کشاورزی و صنعتی برای کنترل برداشت و برنامه‌ریزی جامع برای توسعه آب غیرمتعارف و افزایش تغذیه مصنوعی آبخوان‌ها برشمرد.
محجوبی تصریح می‌کند خوشبختانه شورای آبی، کارگروه سازگاری با کم‌آبی و کارگروه انرژی–آب برای هماهنگی بین دستگاه‌ها فعال شده‌اند.
پیامد‌ها و راهکار‌ها برای کنترل فرونشست
فرونشست زمین دو پیامد مهم دارد: یکی کاهش ظرفیت ذخیره سفره آب زیرزمینی و از بین رفتن توان اکولوژیک و دیگری افزایش خطر سیلاب؛ زیرا زمین متراکم شده مانع نفوذ آب می‌شود و رواناب سطحی افزایش می‌یابد.
بالا کتفی با بیان اینکه مدیریت منابع آب و بازتخصیص آب در این زمینه اهمیت بالایی دارد اظهار می‌کند: «سند ملی سازگاری با کم‌آبی و برنامه‌های استانی نیز تدوین شده است. وزارت جهاد کشاورزی و وزارت نیرو وظایف اصلی را در کنترل برداشت و بازتخصیص آب برعهده دارند.»
وی افزود: صنایع آب‌بر به سمت استفاده از آب غیرمتعارف (پساب و دریا) هدایت شده‌اند و 96 درصد چاه‌های کشاورزی و 85 درصد چاه‌های صنعتی نیز مجهز به کنتور هوشمند شده‌اند تا برداشت‌ها کنترل شود.
تغذیه مصنوعی و آبخیزداری
برای افزایش بازتغذیه سفره‌ها، اقدامات زیر در دستور کار است:
آبخیزداری و عملیات خاک و گیاه برای هدایت آب به سفره‌ها.
احداث بند‌های تغذیه مصنوعی توسط وزارت نیرو و آب منطقه‌ای استان.
راهکار‌های مدیریتی
به گفته محجوبی و بالاکتفی، راهکار‌های کلان در دو بخش دنبال می‌شوند:
کاهش برداشت از سفره‌های آب زیرزمینی
نصب کنتور‌های هوشمند روی 96٪ چاه‌های کشاورزی
بازتخصیص آب صنایع از منابع زیرزمینی به پساب و آب دریا
کنترل و ابطال پروانه‌های برداشت غیرمجاز
افزایش تغذیه طبیعی و مصنوعی آبخوان‌ها
اجرای طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری
احداث بند‌های تغذیه مصنوعی
احیای قنوات و جلوگیری از انسداد مسیر آنها
مدیریت حوضه‌های آبخیز و نگاه اکوسیستمی
«سد‌های سطحی و بی‌رویه مانع تغذیه طبیعی سفره‌ها شده‌اند. راهبرد درست، مدیریت اکوسیستمی و نگاه وسیع به چرخه هیدرولوژیک آب است.»
مدیر کل مدیریت بحران استان نمونه‌ای ملموس می‌آورد: «در بارندگی 70 میلی‌متری دو سال گذشته، 63 میلیون مترمکعب آب به جای نفوذ، رواناب سطحی شد؛ اگر مدیریت آبخیزداری می‌کردیم، این آب ذخیره می‌شد.»
بالا کتفی می‌گوید: خوشبختانه اکنون این مدیریت و هماهنگی بین دستگاه‌ها ایجاد شده و در صورت چنین بارشی به خوبی می‌توان آن را مدیریت کرد.
حفاظت از قنوات و زیرساخت شهری
مدیر مدیریت بحران شهرداری یزد می‌گوید: «فروریزش‌های شهری ناشی از توسعه ناموزون و اتصال غیرکارشناسی چاه جذبی به قنوات بوده است.»
فرونشست‌های موضعی در شهر به علت پرشدن قنوات توسط آب بارش رخ داده‌اند.
میر جلیلی ادامه می‌دهد: طرحی در دست اقدام است تا قنوات شهری مستحکم شوند و از آنها به عنوان نماد تاب‌آوری و حفاظت از شهر استفاده شود.
اقدامات آموزشی و اطلاع‌رسانی
دوره‌های آموزشی برای مدیران و کارشناسان حوزه فرونشست.
ترویج فرهنگ صرفه‌جویی و مدیریت مصرف آب بین مردم، کشاورزان و صنعتگران.
توسعه تحقیقات علمی در حوزه فرونشست و آموزش عمومی.
هشدار نهایی
«پدیده فرونشست اگر مهار نشود، می‌تواند زیرساخت‌های شهری، جاده‌ها، خطوط ریلی و حتی سکونتگاه‌های انسانی را با خطر جدی روبه‌رو کند.
یزد در محدوده قرمز خطر قرار دارد.
مسئولان از مردم می‌خواهند با صرفه‌جویی در مصرف آب، اطلاع‌رسانی سریع موارد مشکوک (ترک، نشست، چاله) و همراهی با طرح‌های بهینه‌سازی مصرف، نقش خود را در کنترل این بحران ایفا کنند.
«هرگونه بی‌توجهی به این موضوع، در آینده نزدیک استان را با کمبود شدید آب و تخریب زمین مواجه خواهد کرد. همکاری تمام دستگاه‌ها و مردم برای کاهش برداشت و مدیریت مصرف حیاتی است.»
نتیجه‌گیری
فرونشست زمین در یزد یک بحران خاموش و غیرقابل بازگشت است که نیازمند:
تعادل بین مصرف و ذخیره آب.
اصلاح الگوی کشت و آبیاری نوین.
بازتخصیص آب صنایع به منابع غیرمتعارف.
مدیریت حوضه‌های آبخیز و آبخوان‌داری.
حفاظت از قنوات و زیرساخت‌های شهری می‌باشد.
نویسنده: مطهره دشتی