خبر یزد - یزد در سال های اخیر با تکیه بر میراث کهن خود، همزمان شاهد دگرگونی های فرهنگی چشمگیری بوده است، از تغییر سبک زندگی و نقش نسل جوان تا تاثیر مهاجرت و فضای مجازی.
به گزارش خبرگزاری صدا و سیما مرکز یزد، یزد یکی از کهنترین شهرهای ایران است که «قنوت» و «قناعت» در تار و پود زندگی مردمانش ریشه دارد.
در یزد، قنوت و قناعت در کنار هم معنا پیدا میکنند: قنوت، دل را آرام میکند و قناعت، زندگی را سامان میدهد. همین پیوند معنویت و خرد عملی است که فرهنگ یزد را متمایز کرده و آن را به الگویی از زیست پایدار، آرام و اخلاقمدار در تاریخ ایران بدل ساخته است.
وضعیت فرهنگی مردم یزد ریشه در تاریخ کهن، شرایط اقلیمی خاص و باورهای عمیق دینی دارد. مردم یزد به آرامش، متانت، نظم و قانونمداری شناخته میشوند و در روابط اجتماعی معمولاً با احترام، ادب و احتیاط رفتار میکنند.
دین و اخلاق نقش پررنگی در فرهنگ عمومی یزد دارد. پایبندی به ارزشهای مذهبی، برگزاری منظم آیینهای دینی و اهمیت به حلال و حرام، از ویژگیهای فرهنگی مردم این شهر است. احترام به سنتها، خانواده و بزرگترها نیز از اصول مهم فرهنگی مردم یزد است.
اما این چهره شهر یزد در سالهای اخیر دچار تغییر و دگرگونی شده است. البته همچنان بوی اصالت و فرهنگ از کاهگلهای این شهر و کوچه پس کوچههای آن به مشام میرسد، اما تحولی که سراسر جهان را درنوردیده است، به یزد هم رسیده و شاهد تغییرات فرهنگی و اجتماعی زیادی در دیار دارالعباده هستیم.
در این راستا با دکتر سید علیرضا افشانی، جامعه شناس و استاد دانشگاه یزد همصحبت شده تا به بررسی تغییرات صورت گرفته در یزد و ابعاد مختلف آن بپردازیم.
ـ جناب دکتر به عنوان مقدمه مصاحبه، یزد را برای ما تعریف کنید.
یزد صرفا یک محدوده جغرافیایی نیست، بلکه نظام اجتماعی، فرهنگی و تاریخی بسیار کهنی به شمار میآید که در بستر محدودیتهای طبیعی با اقلیمی خشک و کم آب شکل گرفته و یک الگوی خاصی از زیست اجتماعی را برای این دیار پدید آورده است.
قنات و قنوت و قناعت از ویژگیهای برجسته یزد است که همگان این شهر را به این ویژگی میشناسند. یزد، شهر قنوت است چرا که روحیه درونگرایی، تامل، آرامش و نوعی ملاحظه کاری اخلاقی در رفتارهای جمعی آن کاملا نمایان است.
قناعت نیز صرفا یک ویژگی اخلاقی نیست، بلکه راهبردی برای بقا در حوزه محدودیتهای جغرافیایی این منطقه محسوب میشود و به نوعی مقابله با این محدودیت هاست که خود را در قالب منش اقتصادی مبتنی بر آینده نگری، صرفه جویی و تلاش برای بقا نشان میدهد.
همزیستی گروههای اجتماعی مختلف در دورههای مختلف تاریخی که همچنان ادامه دارد و آن را به یک شهر جهانی مبدل کرده است نیز از دیگر خصوصیات یزد به شمار میآید. این ویژگیها سبب شده تا یزد از سایر شهرها متمایز باشد.
ـ و البته این شهر با این ویژگیهای برجسته و متمایز در سالهای اخیر با تغییرات فرهنگی و اجتماعی زیادی مواجه شده است.
بله، در دهههای اخیر خصوصا خصوصا یک دهه اخیر تغییرات چشمگیری در سراسر رخ داده و به طبع در یزد شاهد گذار از یک جامعه نسبتا همگن، درونگرا، آرام، سنتی و مذهبی به جامعهای متکثرتر، بازتر پرتحرکتر هستیم.
یزد در گذشته دارای فرهنگ بسیار سنتی و ارزشی با انسجام و همسانی بالایی بود، روابط محلی بسیار قوی بر این شهر حاکم بود و فاصله و شکاف نسلی هم کم بود، اما گسترش آموزش عالی، شبکههای مجازی و اجتماعی، افزایش مهاجرت، توسعه صنعت و رشد گردشگری در سالهای اخیر دست به دست هم داده تا یزد با تغییرات زیادی مواجه شود.
ـ مهمترین تغییرات رخ داده در یزد را چه میبینید؟
مهمترین تغییرات صورت گرفته در یزد را میتوان تنوع فرهنگی و سبک زندگی خصوصا بین نسل جوان نام برد. جوان یزدی در حال تجربه فردیت است، فاصله ارزشی او با نسل گذشته بیشتر شده و اهمیت کارکردهای نظام سنتی نزد او کاهش یافته است.
ـ این تحولات چه تاثیر بر سبک زندگی یزدیها گذاشته است؟
سبک زندگی یزدیها در گذشته مبتنی بر سادگی، بی آلایشی، نظم، تلاش، روابط چهره به چهره با تاکید بر محله و محله محوری و حول محور خانواده و مذهب و دین شکل گرفته بود، اما امروزه شاهد تغییرات گستردهای در این سبک زندگی هستیم.
زندگی در حال فردیتر شدن بوده و الگوهای مصرف تغییر یافته و مصرف گرای افزایش یافته است. سبک گذران اوقات فراغت در حال مدرن شدن است و خانواده گستره به تدریج در حال تغییر شکل به صورت خانواده زن و شوهری و یک فرزندی است.
گرچه برخی کارکردهای محلات نظیر هیئتهای مذهبی همچنان حفظ شده، لیکن سایر ویژگیهای محلات کمرنگ شده و کاهش سرمایه اجتماعی محلی طی ده دهه اخیر را شاهد هستیم.
اما نکته مهم اینست که یزد با وجود همه تغییرات توانسته تعادل هوشمندانهای بین هویت بومی خود با الزامات جامعه مدرن ایجاد کند.
ـ یعنی اعتقاد دارید سنتها و ارزشهای قدیمی یزدیها همچنان در جامعه مدرن کنونی دیده میشود؟
بله، این سنتها و ارزشها همچنان وجود دارد، اما شکل و میزان و نوع اثرگذاری آنها تغییر کرده است. سنتها در گذشته جهت دهنده بودند و نقش الزام آور داشته و رفتار فرد یزدی تحت تاثیر اینها شکل میگرفت.
همچنین محله، خانواده و دین بسیار مهم بوده و هست، اما از الزام آنها مقداری کاسته شده و نقش مرجع را ایفا میکنند تا تعیین کننده. وضعیت استان یزد در برخی ارزشها نظیر دیانت نسبت به سایر استانها بسیار مطلوبتر است و جایگاه خوبی دارد.
ما در دوره کنونی هم احترام به بزرگترها و اهمیت اصالت و آبرو، تلاش و کار، قناعت و مسئولیت پذیری را در مشاهده میکنیم.
ـ آنچه واضح است جوانان بر خلاف افراد مسن یزدی با این تغییرات همراه شده و آن را رقم میزنند. نقش این قشر را چگونه میبینید؟
جوانان یزدی جوانان یزدی بخش مهمی از جمعیت جامعه این شهر را تشکیل داده و یکی از منابع مهم تغییرات فرهنگی در جامعه یزد هستند. آنان تغییر را به راحتی میپذیرند و مطمئنا در سالهای آینده با تغییرات بیشتری از سوی این گروه مواجه خواهیم بود.
اما همانگونه که گفتم بخش مهمی از آنان همچنان به عناصر فرهنگ بومی وفادار بوده و مناسک مذهبی و آیین جمعی و ارزشهای اخلاقی را همراهی میکنند و این را به عنوان رفتاری آگاهانه و گزینشی انتخاب کرده و رعایت میکنند.
ـ با این وجود اختلاف فرهنگی و اجتماعی میان نسل جوان و گذشته کاملا نمایان است.
بله، روابط بین نسلهای مختلف دچار تغییرات تدریجی و مهمی شده است. نقش سالمندان و بزرگترها در خانواده بسیار پررنگ بود، اما این نقش کمی کاهش یافته و اقتدار والدین تغییر فراوانی داشته و سبک زندگی هم در الگوهای مختلف دچار شکاف شده است.
باورهای و هنجارهای نسل جدید از نسل گذشته و حتی والدین تمایز یافته است و از پنلهای عاطفی، حمایتی، ارتباطات درون گروهی و خانوادگی به سمت فردگرایی رفته و در بسترهای مجازی و به صورت برون گروهی دنبال میشود.
ـ یعنی باید در پرتو این تغییرات، نگران خانواده یزدی باشیم؟
خانواده همچنان در یزد یک پایداری ارزشی و هویتی قوی دارد، پیوندهای خویشاوندی مهم است و حمایت خانواده از اعضا و جامعه پذیر کردن نسل جدید از ویژگیهای مثبت خانواده یزدی به شمار میآید.
اما در عین حال، دچار تغییر فراوانی شده و شکل خانواده از جنبه کمی تغییر یافته است و در حالی که خانواده هادر گذشته حتی چند نسل در کنار هم زندگی میکردند شاهد گسترش و توسیع خانواده هستهای هستیم.
نقش و کارکرد خانوادهها در نسل جدید تغییر زیادی یافته و بسیاری از کارکردهای خانواده به بیرون از خانواده و نهادهای خارج از خانه منتقل شده است. ما شاهد تغییر الگوهای ازدواج و فرزندآوری هستیم، بُعد خانوار و تعداد فرزندان خانواده در یزد کاهش یافته که بخش عمدهای از آن ناشی از تغییرات جامعه مدرن در یزد است.
ـ علاوه بر مسائلی که یاد شد، از تکنولوژی هم به عنوان یکی از دلایل مهم تغییر در فرهنگ و جامعه یزد یاد میشود، نظر شما در این زمینه چیست؟
تکنولوژی و شبکههای اجتماعی نقش دو سویهای در روابط اجتماعی مردم یزد ایفا میکنند. روابط مردم این دیار در گذشته بر اساس چهره به چهره و مذهبی و همسایگی قوی و پررنگ استوار بود، اما تکنولوژی بر این مسائل تاثیر گذاشته است.
تکنولوژی سبب شده تا برخی روابط سنتی تحت تاثیر قرار بگیرد و ارزشها و سبک زندگی مردم دچار دگرگونی اساسی شود.
البته باید اذعان داشت که فرهنگ و آداب شهر یزد با تکنولوژی به خارج از استان و حتی کشور معرفی شده است. به عنوان مثال هیئتهای عزاداری و سینه زنی یزدیها در فضای مجازی انتشار یافته و مورد استقبال قرار میگیرد.
ـ یزدیها اعتقاد دارند که مهاجرتها سبب شده تا فرهنگ این شهر تحت تاثیر قرار گیرد، نقش این مساله را چگونه میبینید؟
یزد به لحاظ مهاجرپذیری و مهاجرفرستی بسیار خاص است. به دلیل دارا بودن صنایع و کارخانههای متعدد از شهرهای مهاجرپذیر به شمار میآید، اما واقعیت اینست که عمده افرادی که وارد یزد میشوند به امید پیدا کردن کار به یزد میآیند و عمدتا نیروهای کارگری از طبقات پایین با تحصیلات و تخصص پایین و فقدان مهارت هستند.
از سوی دیگر، یزد به دلیل توسعه یافتگی بالا و برخورداری از وضعیت تحصیلی و داشتن نخبگان زیاد به شهر مهاجرفرست از نوع نیروهای کیفی بدل شده و نیروهای بسیار باکیفیت و نخبهای از آن مهاجرت کرده و نیروهایی با تحصیلات پایین به آن وارد میشود.
خروج نیروهای باکیفیت و ورود نیروهای باکیفیت پایین سبب تحت تاثیر قرار گرفتن بافت اجتماعی شهر شده که افزایش حاشیه نشینی و آسیبهای اجتماعی را به همراه دارد و بر این اساس مهاجرتها برای یک یزد یک آسیب محسوب میشود.
ـ تنوع فرهنگی یک حسن محسوب میشود یا عیب؟
حسن تنوع فرهنگی اینست که تعاملات بین فرهنگی و تبادل ایدهها و خلاقیتها را افزایش داده و به سرمایه گذاری و رونق اقتصادی و ساخت و سازی کمک میکند.
اما با حضور فرهنگهای مختلف شاهد چالش در حوزه تداخل ارزش ها، تنشهای اجتماعی و آسیبهای اجتماعی خواهیم بود و تفاوتهای نسلی و مذهبی و تغییرات در سبک زندگی را به مرور تجربه خواهیم کرد.
ـ در پرتو شرایط کنونی، آینده یزد را چگونه پیش بینی میکنید؟
یزد در آینده تغییرات قابل توجهی هم راستا با نقاط دنیا تجربه خواهد کرد، اما احتمالا با سرعت و تنوع بالاتی در یزد تجربه میشود. یزد در آینده، شهری با شکاف نسلی بیشتر و استفاده بیشتر از فضای مجازی و ارتباطات دیجیتال و جوانان فردگراتر و فردمحورتر خواهد بود.
حضور بانوان در حوزههای مختلف خصوصا اجتماعی و اشتغال بیشتر خواهد شد، استفاده از تکنولوژی افزایش مییابد، روند خانوادهها با سرعت بیشتری به سمت خانوادههای هستهای و کم فرزند میرود.
همچنین میانگین سن ازدواج بالاتر میرود، نقش فرزندان در تصمیم گیریهای خانواده بیشتر میشود و سبک زندگی دچار تغییرات فراوانی خواهد شد.
ـ برای حفظ فرهنگ غنی یزدیها در پرتو تلاطمات کنونی چه اقدامی میتوان انجام داد؟
نسل جوان ما از گذشته یزد و یزدیها چیز زیادی نمیداند و فقط شنیدهاند که یزدیها خوشنام بوده و مورد اعتماد بودهاند.
باید فرهنگ سازی زیادی در برنامهها و حوزههای مختلف صورت گیرد و آنچه در تاریخ و فرهنگ گذشته یزد وجود داشته است، آموزش داده شود. این کار را میتوان در قالب کارگاه و سخنرانی و تور و بازدید از مراکز سنتی و صنایع دستی انجام داد.
آشنایی با زبان محلی و فرهیختگان و اندیشمندان نسل گذشته به ویژه با استفاده از رسانهها و فضای مجازی برای تعریف هویت یزدی از اهمیت فراوانی برخوردار است.
از سوی دیگر در حوزه برنامه ریزی شهری هم باید توجه ویژهای به بافت تاریخی و معماری سنتی و محله گرایی انجام گیرد، محلات باید به صورت ویژه تری دیده شود و اقدامات و برنامهها با نگاه محله محوری صورت گیرد.
تشویق هنرهای دستی و صنایع دستی، فراهم شدن شرایط گفت وگوی بین نسلی در سراسر شهر و برگزاری جشنوارهها و مناسبتهای محلی در سطح شهر نیز از اهمیت فراوانی برخوردار است تا حس تعلق و پیوند با گذشته در نسل جدید تقویت شود.
مصاحبه کننده: محمدرضا جایروند