خبر یزد - شیوع سن پایین اعتیاد در بین نوجوانان و جوانان از اهمیت یاد دادن مهارت« نه گفتن» در خانواده و مدارس حکایت دارد موضوع مهمی که اگر به آن به صورت جدی در جامعه پرداخته شود، میتوان از بسیاری از معضلات اجتماعی جلوگیری کرد.
به گزارش خبرگزاری صداوسیمامرکز یزد ، کاهش سن مصرف مواد مخدر دیگر یک هشدارنظری نیست؛ بلکه واقعیتی است که میتوان رد پای آن را در پارکها، مدارس، سطح جامعه و حتی فضای مجازی دید. از کمیکال ومواد روان گردان جدید تا قلیان و سیگارهای طعم دار، مسیری که آرام و بسیار خطرناک به روی نوجوانان و جوانان یزدی گشوده شده است.
چند هفته پیش انتشار ویدئویی از سوی مخاطبان خبرگزاری صداوسیمای استان یزد، بار دیگر توجه افکار عمومی را به پدیدهای نگرانکننده جلب کرد. در این ویدئو، جوانی کمسنوسال پس از مصرف مادهای ناشناخته در پارک آزادگان یزد، دچار حالتی غیرعادی و نوعی خلسه شده بود؛ حالتی که در آن تلاش میکرد برای مدتی طولانی تعادل خود را تنها روی یک پا حفظ کند. روایت ارسالکنندگان و شواهد موجود نشان میداد که این جوان احتمالاً مادهای به نام «کمیکال» مصرف کرده است؛ نامی که این روزها بیش از گذشته در فضای مجازی و میان نوجوانان شنیده میشود.
«کمیکال» چیست؟ نام فریبنده، خطری پنهان
بررسیهای اولیه در فضای مجازی نشان میدهد «کمیکال» نام خیابانی گروهی از مواد روانگردان کاملاً مصنوعی است که در کارگاههای زیرزمینی و با هدف دور زدن قانون تولید میشوند. این مواد بدون فرمول ثابتاند و هر بار میتوانند با ترکیباتی قویتر و خطرناکتر عرضه شوند.
این مواد گاه با نامهایی فریبنده مانند میرسیات، بخور مریم، ادویه گیاهی و حتی در قالبهایی شبیه خوشبوکننده یا مواد بهظاهر بیضرر عرضه میشوند تا ترس مصرفکننده، بهویژه نوجوانان، کاهش یابد. در حالی که پشت این نامها، ترکیبات روانگردان بسیار قوی و گاه مرگآور پنهان است.
در ادامه، انتشار ویدئوهایی در فضای مجازی درباره فروش موادی با عنوان «آبمیوه دودزا» در برخی سوپرمارکتها ـ با هدف جذب نوجوانان و حتی کودکان ـ زنگ خطر جدیتری را به صدا درآورد؛ هشداری درباره پایین آمدن سن مصرف مواد، چه آگاهانه و چه نا آگاهانه ودور از چشم و نظارت والدین (با فروش این به ظاهر آبمیوهها در سوپرمارکت ها)، و ضرورتی که پاسخ آن باید از متولیان امر مطالبه شود.
زنگ خطر کاهش سن مصرف مواد و دخانیات در یزد
برای بررسی وضعیت مصرف مواد مخدر آنهم براساس سامانه خوداظهاری وزارت بهداشت در استان یزد، به سراغ دکتر فرحزادی معاون بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد رفتم.
وی، با استناد به دادههای رسمی میگوید: «میانگین سن شروع مصرف دخانیات در استان یزد حدود ۱۸ تا ۱۹ سال است و در بسیاری از موارد، نخستین تجربه مصرف در دوران دبیرستان و حتی راهنمایی رخ میدهد.»
به گفته وی، «سن شروع مصرف مواد مخدر در استان یزد حدود ۲۰ تا ۲۲ سال گزارش شده، اما در برخی جوانان تجربه اولین مصرف حتی در سنین ۱۵ تا ۱۷ سالگی نیز دیده میشود.»
دکتر فرحزادی وضعیت مصرف سیگار و قلیان در یزد را در حد میانگین کشور میداند، اما تأکید میکند: «در مصرف مواد سنتی مانند تریاک، شیوع در یزد بالاتر از میانگین کشوری است.»
معاون بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد میگوید: بر اساس مطالعه «یاس» (YaHS) دانشگاه علوم پزشکی یزد؛ حدود ۱۴ درصد جمعیت بزرگسال شهر یزد مصرفکننده فعلی دخانیاتاند و شیوع مصرف سیگار در مردان حدود ۲۴ درصد و در زنان کمتر از ۲ درصد گزارش شده است و حتی حدود ۵ تا ۶ درصد مردم تجربه مصرف تریاک را داشتهاند.
وی میافزاید: مصرف مواد صنعتی مانند شیشه، گل و آمفتامینها کمتر است، اما در میان جوانان روندی افزایشی دارد.
همین نکته، به گفته او، زنگ خطری جدی برای آینده سلامت نسل جوان محسوب میشود.
آمار نگرانکننده مرگومیر ناشی از مواد
معاون بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی یزد با اشاره به دادههای سازمان پزشکی قانونی میگوید: «سالانه بیش از ۶ هزار مرگ مستقیم ناشی از مسمومیت و مصرف مواد مخدر در کشور ثبت میشود و حدود ۶۰ هزار مرگ سالانه نیز بهطور غیرمستقیم به مصرف دخانیات نسبت داده میشود.»
او میافزاید: «در استان یزد نیز هر سال مواردی از مرگ ناشی از مصرف مواد، بهویژه مواد صنعتی و ترکیبات ناخالص، گزارش میشود که نشان میدهد مصرف مواد یک تهدید جدی برای سلامت عمومی است.»
چرا نوجوانان و جوانان به سمت مصرف مواد دخانی یا مواد مخدر میروند؟
به گفته دکتر فرحزادی، بر اساس خوداظهاری جوانان در مطالعات ملی و استانی، کنجکاوی و هیجانطلبی (مهمترین عامل)، داشتن دوستان مصرفکننده، اختلالات خلقی، اضطراب و استرس، مشکلات و تنشهای خانوادگی، باورهای غلط درباره بیضرر بودن قلیان یا خاصیت درمانی برخی مواد والگوگیری نادرست از شبکههای اجتماعی از مهمترین عوامل گرایش به مصرف مواد دخانی و مواد مخدر در بین نوجوانان و جوانان است.
البته او در میان سخنانش تأکید میکند: «یافتهها نشان میدهد مهارتهایی مانند نهگفتن، مدیریت هیجان و کنترل خشم در بسیاری از نوجوانان تقویت نشده و همین مسئله آنان را در برابر وسوسه مصرف آسیبپذیر میکند.»
پیامدهای سنگین مصرف دخانیات و مواد مخدر
دکتر فرحزادی درباره پیامدهای سلامتمحور مصرف مواد دخانی و مواد مخدر میگوید:مصرف دخانیات موجب؛ افزایش بیماریهای قلبی و سکته، سرطان ریه، دهان، گلو و مثانه، ناباروری در زنان و مردان، پیری زودرس و کاهش توان جسمی، افزایش آسم و بیماریهای تنفسی در کودکان خانوادههای مصرفکننده و مصرف مواد مخدر موجب؛ سکته قلبی و مغزی و مرگ ناگهانی، افسردگی، اضطراب و افزایش خطر خودکشی، افت عملکرد تحصیلی و شغلی، وابستگی شدید و درمانهای طولانیمدت، مرگ ناشی از ناخالصی مواد صنعتی، فرسودگی خانواده و بروز آسیبهای اجتماعی میشود.
با شنیدن این عوارض مصرف مواد دخانی و حتی مواد مخدر به این فکر فرو رفتم که حتی بعداز قطع مصرف این مواد وپس از بروز بیماریها در افراد مصرف کننده، متاسفانه چه ضررهای بالای اقتصادی برای درمان این افراد به نظام سلامت و جامعه وارد میشود.
اما سوالی که برایم پیش آمد اینکه الگوی مصرف در یزد چگونه است؟
به گفته معاون بهداشتی دانشگاه علوم پزشکی یزد: «بر اساس مطالعه یاس و دادههای درمانی استان یزد، مواد سنتی مانند تریاک، شیره و هروئین همچنان شایعترین مواد مصرفی در یزد هستند، اما مصرف گل، شیشه و روانگردانها در گروههای جوان بهطور قابل توجهی در حال افزایش است که این تغییر الگو زنگ خطری جدی برای آینده محسوب میشود.»
در اینجا هم تاکید بر این بود که مصرف در بین نسل جوان و مواد مخدر صنعتی در استان یزد متاسفانه در حال افزایش است و این یعنی صحه گذاشتن بر این ادعا که سن مصرف در استان یزد در حال کاهش است.
نقش دانشگاه علوم پزشکی در پیشگیری و درمان
دکتر فرحزادی درباره اقدامات دانشگاه علوم پزشکی یزد میگوید این مجموعه در چند محور؛ ۱. پیشگیری و آموزش شامل آموزش مهارتهای زندگی، مدیریت هیجان، کنترل خشم و «نه گفتن» در مدارس، آموزش والدین درباره شیوه تعامل با نوجوانان، همکاری با آموزشوپرورش برای اجرای بستههای آموزشی استاندارد، ۲. خدمات درمانی و غربالگری شامل مراکز جامع کاهش آسیب (DIC)، مراکز درمان نگهدارنده با متادون و بوپرنورفین، غربالگری سلامت روان در پایگاههای سلامت، ۳. اطلاعرسانی و مشارکت اجتماعی شامل؛ اجرای کمپینهایی مانند «حال خوب»، برگزاری برنامههای هفته سلامت و هفته مبارزه با مواد مخدر، تولید محتوای رسانهای با همکاری صداوسیما، برنامههای محلهمحور با مشارکت شوراها و دهیاریها و همکاری با بهزیستی، نیروی انتظامی و پزشکی قانونی، فعالیت میکند.
آموزش مهارتهای زندگی؛ مؤثرترین راه پیشگیری
به گفته دکتر فرحزادی، تمام مطالعات علمی تأکید دارند که پیشگیری واقعی از سنین کودکی آغاز میشود. با آموزش مهارتهای کلیدی؛ حل مسئله، مدیریت هیجان، کنترل خشم، تصمیمگیری، تابآوری، مهارت «نه گفتن» و عزتنفس که همگی بهتر است در سنین پایین آموزش داده شوند.
او میگوید: «کودکانی که این مهارتها را میآموزند، تا ۵۰ درصد کمتر به مصرف دخانیات و مواد گرایش پیدا میکنند و در آینده سلامت روان و عملکرد تحصیلی بهتری دارند.»
نقش بهزیستی؛ از پیشگیری تا بازتوانی
در ادامه، به سراغ سازمان بهزیستی استان یزد رفتم که با پدیده اعتیاد ومعتادان بیشترین سر وکار را دارد؛ دکتر قامتبلند رئیس اداره پیشگیری، فوریتهای اجتماعی و بازتوانی اعتیاد بهزیستی استان یزد، با تأکید بر نگاه جامع این سازمان به مسئله اعتیاد، میگوید: «سازمان بهزیستی سالهاست اعتیاد را نه صرفاً یک آسیب، بلکه یک مسئله چندبعدی میبیند و در سه محور پیشگیری، درمان و توانمندسازی فعالیت میکند.»
پیشگیری؛ آموزش مهارت بهجای ترساندن
او توضیح میدهد: «رویکرد ما از معرفی صرف مواد مخدر عبور کرده و به آموزش مهارتهایی مانند خودآگاهی، مدیریت خشم، استرس، جرئتورزی و بهویژه مهارت نه گفتن رسیده است.»
وی میافزاید: این آموزشها بهصورت کارگاههای حداقل ۱۰ ساعته برای دانشآموزان، والدین، دانشجویان، سربازان، کارگران و کارکنان برگزار میشود. آموزشها همچنین بهصورت اجتماعمحور و محلهمحور نیز اجرا میشوند.
درمان، بازتوانی و حمایت پس از ترک
رئیس اداره پیشگیری، فوریتهای اجتماعی و بازتوانی اعتیاد بهزیستی استان یزد، میگوید: «ترک اعتیاد پایان مسیر نیست، بلکه آغاز بازسازی روانی، اجتماعی و اقتصادی فرد است، یعنی فرد معتاد با ترک کردن صرف در جامعه، رها نمیشود.
وی در مورد مراکز ترک اعتیاد در استان یزد، خاطر نشان میکند که در استان یزد، ۱۰ مرکز اقامتی ماده ۱۵ فعال است (۹ مرکز ویژه آقایان و یک مرکز ویژه بانوان) ویک مرکز ماده ۱۶ فعالیت دارد و مراکز درمان سرپایی، مشاوره و رواندرمانی نیز فعالاند.
از او درمورد مراکز اقامتی ماده ۱۵ و ۱۶ و تفاوت وعملکرد این مراکز میپرسم؟
رئیس اداره پیشگیری، فوریتهای اجتماعی و بازتوانی اعتیاد بهزیستی استان یزد میگوید: افراد در مراکز ماده ۱۵ بهصورت داوطلبانه، یک تا سه ماه اقامت دارند و از خدمات مشاوره، مددکاری و آموزش خانواده بهرهمند میشوند و همچنین مراکزدرمانمدار (TC) برای اقامت ۳ تا ۶ ماهه، مراکز صیانت اجتماعی برای اسکان تا یکسال فعالاند و خدماتی مانند آموزش شغلی و حمایت اشتغال ارائه میدهند.
از دکتر قامت بلند پرسیدم آیا باتوجه به آمار افراد معتادی که به کمپها مراجعه میکنند میتوان در مورد افزایش یا کاهش معتادان حرف زد؟ وی در این مورد میگوید: «افزایش مراجعان الزاماً به معنای افزایش اعتیاد نیست، بلکه نشانه افزایش اعتماد مردم به مراکز حمایتی است.»
کاهش آسیب و کارزارهای رسانهای
رئیس اداره پیشگیری، فوریتهای اجتماعی و بازتوانی اعتیاد بهزیستی استان یزد در مودر اقدامات پیشگیرانه در حیطه بهزیستی استان یزد نیز میگوید: بهزیستی استان یزد مراکز کاهش آسیب و تیمهای سیار برای کنترل پیامدهای بهداشتی و اجتماعی اعتیاد راهاندازی و کارزارهای رسانهای متعددی اجرا کرده است؛ از جمله «آیا میدانید فرزندتان الان کجاست؟»، «آیا دوستان فرزندتان را میشناسید؟»، «آیا میدانید شنیدن کلام محبتآمیز چه تأثیری بر فرزندتان دارد؟»، این کارزارها با تمرکز بر خانواده و نوجوانان اجرا میشوند. تا اینجا اکثرا نگاهها و بحثها معطوف به نقش نهادی به نام خانواده است. با این دید به سراغ جامعهشناس و پژوهشگر و استاد دانشگاه رفتم.
نگاه اجتماعی؛ نقش خانواده و آموزش
بهروز اسلامی جامعهشناس و پژوهشگر و استاد دانشگاه، با تأکید بر چندبعدی بودن پدیده اعتیاد میگوید: «گرایش به مواد مخدر فقط یک مسئله فردی نیست؛ ریشه در عوامل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و خانوادگی دارد.»
این استاد دانشگاه که از نزدیک با جوانان در دانشگاه تماس است؛ به نقش کلیدی نهاد خانواده اشاره میکند و میگوید: «نوع رابطه والدین با یکدیگر و با فرزندان، طلاقهای ثبتی و عاطفی، سبکهای تربیتی سختگیرانه یا سهلگیرانه والدین، همگی در گرایش یا عدم گرایش نوجوان و جوانان به مواد مواد دخانی و مصرف مواد مخدر مؤثرند.»
به گفته اسلامی، عوامل دیگری مانند:دوستان ناباب، الگوی مصرف رسانهای، دسترسی به تفریحات سالم، زیرساختهای ورزشی، نحوه گذران اوقات فراغت، سهولت دسترسی به مواد در محیط زندگی و اجتماعی همگی در شکلگیری رفتارهای پرخطر نقش دارند.
اسلامی بر نقش خانواده بسیار تاکید دارد و میگوید در کنار ارتباط قوی خانوادگی و داشتن والد کنترلگر خوب همراه با آموزش درست خانواده برای درک درست از شرایط جسمی و روحی نوجوان و جوان و نیازهای او، امن نگه داشتن محیط خانواده برای جلوگیری از پناه بردن جوان به خیابان و سراغ افراد ناباب رفتن، جلوگیری از دسترسی فرزندان به موا مخدر به همراه توسعه برنامههای آموزشی در مدارس و جلوگیری از توزیع مواد مخدر در پارکها و سطح شهر را اگر خانواده و جامعه مد نظر داشته باشند، میتوان تاحدودی مسئله گرایش به مواد مخدر و آسیبهای آن را کنترل کرد. اما در مسئله اعتیاد به عنوان یک معضل اجتماعی تشکلهای مردمی و سازمانهای مردم نهاد هم بی تفاوت نبوده اندو پای کار آمدهاند. تا آنجا که بسیجیان یزدی محلات طرح کرامت را در کارنامه دارند.
نقش تشکلهای مردمی و بسیج محلات
دهقانی مسئول اجتماعی ناحیه بسیج شهیداللهدادی یزد از اجرای طرح «محلات کرامت» از سال ۱۳۹۸ خبر میدهد؛ طرحی که در ۱۹ محله حاشیهای شهر یزد برای مقابله با آسیبهای اجتماعی به ویژه حوزه اعتیاد و مواد مخدر اجرا شده است.
دهقانی از نقش بازوی مردمی بسیج و شکل گیری گروههایی مردمی در پایگاههای بسیج، مساجد و تکایا برای مقابله با این پدیده میگوید: در این طرح؛ کلاسهای «نه به اعتیاد» برای خانوادهها و حتی افراد درگیر در اعتیاد و افراد در معرض خطر برگزار میشود، از خانوادههای درگیر اعتیاد حمایت معیشتی میشود تا فرد درگیر برای ترک انگیزه پیدا کند، کلاسهای مشاوره و آموزش برگزار میشود، از ظرفیت مساجد، حسینیهها و طلاب برای آموزش دانش آموزان به عنوان سفیران آموزش در طرح «نماد» استفاده میشود، مطالبهگری مردمی و گزارشدهی مسئولان درگیر مقابله با اعتیاد در مساجد انجام میگیردو حتی با مطالبه گری مردم برای جمع آوری معتادان متجاهر، توزیع کنندگان مواد مخدر و پاک سازی محیط جامعه اقدام میشود.
وی میافزاید: حتی بسیج در حوزه آموزش هم وارد شده و در کارگاههای آموزشی کنشگران محلات؛ کنشگران فعال هر محله با مواد مخدر جدید آشنا میکنند تا این افراد هر لحظه برای آموزش و مقابله با بحث مواد مخدر در محلات پا به کار باشند.
نقش انجمنهای مردمی در مقابله با دخانیات
محمدجواد دهقانی دبیر انجمن نیکوتینیهای فرانام یزد، با اشاره به کاهش سن مصرف دخانیات میگوید: «قبلاً دغدغه فقط سیگار بود، اما امروز تبلیغ ویپ، الکترواسموک و سیگارهای طعمدار با این ادعا که بیضررند، نوجوانان و جوانان را فریب میدهد؛ در حالی که این مواد نیز بهشدت آسیبزا هستند.»
او میافزاید: «در انجمن نیکوتینیها ییزد با ۱۸ سال سابقه فعالیت، بهصورت رایگان به افراد کمک میکنیم مصرف را قطع کنند. تاکنون بیش از دو هزار نفر با کمک جلسات گفتوگودرمانی به پاکی رسیدهاند.»
به گفته او، آگاهیبخشی، نقش خانواده و روابط محکم و صمیمی در خانواده، همسایگان سالم، محله و کاهش دسترسی به مواد، کلید اصلی پیشگیری است.
سخن پایانی «نه»ای که زندگی میسازد
مثل همیشه کلید واژه «پیشگیری بهتر از درمان است» در این معضل اجتماعی رخ نمایی میکند، پیشگیری از اعتیاد، بیش از آنکه نیازمند برخورد صرف باشد، نیازمند آموزش، مهارتآموزی و تقویت بنیان خانواده و روابط در خانواده است.
آموزش مهارتهای زندگی ـ بهویژه «نه گفتن» ـ از کودکی، میتواند نوجوانان را در برابر فشار همسالان، هیجانطلبی و وسوسههای زودگذر مقاوم کند. خانواده آگاه، مدرسه توانمند، رسانه مسئول و محله فعال، چهار ستون اصلی پیشگیریاند.
اگر این زنجیره بهدرستی کنار هم قرار گیرد، میتوان امید داشت که «نه» گفتن، نه یک کلمه ساده، بلکه مهارتی نجاتبخش باشد؛ مهارتی که آینده نوجوانان و جوانان، خانواده و جامعه را از افتادن در مسیر اعتیاد حفظ میکند.
نویسنده: طیبه رجبی